Đang lướt video ngắn mà trở nên ngốc nghếch và mất ngủ? 71 nghiên cứu tiết lộ giá phải trả cho việc sử dụng TikTok.

Các nền tảng video ngắn như TikTok, Reels, YouTube Shorts đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hiện đại. Tuy nhiên, một nghiên cứu hệ thống và phân tích tổng hợp bao gồm gần 90.000 người tham gia và 71 nghiên cứu cho thấy việc sử dụng video ngắn quá mức có liên quan vừa phải đến việc giảm chú ý và suy giảm khả năng kiểm soát ức chế.

Sự ảnh hưởng của video ngắn không chỉ giới hạn trong giải trí

Video ngắn (Short-Form Videos, SFVs) ban đầu được thiết kế chủ yếu để giải trí, nhưng hiện nay đã thâm nhập rộng rãi vào các lĩnh vực giáo dục, tuyên truyền chính trị, và tiếp thị tiêu dùng. Các video này thu hút sự chú ý của người dùng một cách nhanh chóng thông qua việc phát sóng theo thuật toán và thiết kế giao diện cuộn vô hạn, đồng thời cũng tăng cường mức độ gắn bó của người dùng. Nghiên cứu chỉ ra rằng, mặc dù thiết kế này nâng cao mức độ tham gia của người dùng, nhưng cũng đã dấy lên lo ngại về “nghiện kỹ thuật số” và sức khỏe thể chất cũng như tâm lý.

TikTok nhờ vào hệ thống gợi ý độc đáo của mình, chính xác gửi đến nội dung mà người dùng yêu thích, nhanh chóng gây bão trong giới trẻ toàn cầu. Instagram Reels khéo léo kết hợp ảnh hưởng của cộng đồng IG, giúp người sáng tạo tiếp cận chính xác với người hâm mộ hiện tại, và thông qua gợi ý của thuật toán, mở rộng đến trang “Khám Phá”, tiếp cận đối tượng tiềm năng rộng hơn. YouTube Shorts thì tích hợp lượng người dùng khổng lồ của YouTube, hỗ trợ người sáng tạo nhanh chóng kết nối với người đăng ký hiện có, và thông qua thuật toán mở rộng đến nhóm khán giả mới.

Nội dung ngắn và kích thích có tần suất cao có thể ảnh hưởng lâu dài đến khả năng xử lý nhận thức của não. Phân tích tổng hợp này, do Đại học Griffith của Úc dẫn đầu, tích hợp dữ liệu từ 71 nghiên cứu với gần 90,000 người tham gia, cung cấp bằng chứng toàn diện nhất cho đến nay về ảnh hưởng thực sự của video ngắn đến sức khỏe. Một cuộc đánh giá hệ thống quy mô lớn như vậy là rất hiếm trong lĩnh vực nghiên cứu truyền thông xã hội, và kết luận của nó có độ tin cậy cao.

Sử dụng nặng liên quan vừa phải đến sự suy giảm nhận thức

Phân tích tổng hợp cho thấy có mối tương quan âm ở mức độ trung bình giữa việc sử dụng video ngắn và chức năng nhận thức tổng thể (r = -0.34). Trong đó, sự chú ý (r = -0.38) và khả năng kiểm soát ức chế (r = -0.41) bị ảnh hưởng rõ rệt nhất. Hệ số tương quan này được coi là “cường độ trung bình” trong nghiên cứu khoa học xã hội, có nghĩa là việc sử dụng video ngắn thực sự đã tạo ra ảnh hưởng tiêu cực có thể đo lường đối với chức năng nhận thức.

Nghiên cứu chỉ ra rằng, việc tiếp xúc lặp đi lặp lại với các nội dung video ngắn có nhịp độ nhanh và kích thích mạnh có thể dẫn đến việc người dùng gặp phải tình trạng “thiếu kiên nhẫn” và “giảm tập trung” đối với các hoạt động có nhịp độ chậm hơn hoặc cần tập trung lâu dài (như đọc sách hoặc giải bài). Hiện tượng này trong giới học thuật được gọi là “phân mảnh sự chú ý”, khi não đã quen với mô hình nhập thông tin ngắn hạn và kích thích cao, sẽ gây ra sự chống đối đối với các nhiệm vụ cần tập trung trong thời gian dài.

Khả năng kiểm soát ức chế giảm sút cần được chú ý hơn. Kiểm soát ức chế là khả năng ngăn chặn hành vi không phù hợp, kháng cự cám dỗ và kiểm soát xung động, đây là thành phần cốt lõi của chức năng thực thi. Khi khả năng kiểm soát ức chế giảm, con người khó có thể kiểm soát hành vi xem video ngắn của mình, tạo thành vòng luẩn quẩn: càng xem càng khó dừng lại, càng khó dừng lại càng ảnh hưởng đến chức năng nhận thức.

Ba tác động tiêu cực của video ngắn đến chức năng nhận thức

Thời gian chú ý giảm sút: Sau khi quen với nội dung từ 15-60 giây, sẽ có sự kháng cự đối với các nhiệm vụ cần tập trung lâu dài (đọc, học)

Kiềm chế khả năng kiểm soát giảm: Khó kiểm soát cơn thèm muốn xem video ngắn, “xem thêm một cái” trở thành vòng lặp vô hạn.

Khả năng suy nghĩ sâu sắc giảm sút: Não bộ thích ứng với việc chuyển đổi nhanh chóng và xử lý nông, gặp khó khăn với các nhiệm vụ cần phân tích sâu.

Nghiên cứu进一步指出, hiệu ứng kép “thói quen hóa + nhạy cảm hóa” này sẽ thả mức độ dung nạp của não đối với các hoạt động cần nỗ lực và phản hồi trì hoãn. Sự thỏa mãn ngay lập tức và kích thích dopamine mà video ngắn cung cấp khiến não trở nên không kiên nhẫn với mô hình thưởng truyền thống “nỗ lực → trì hoãn → phản hồi”.

Cơ chế thưởng thuật toán Thả sức tự kiểm soát

Nền tảng video ngắn thông qua phản hồi tức thì và kích thích dopamine, tăng cường “nhu cầu thỏa mãn ngay lập tức” của người dùng, thiết kế này tương tự như học tập củng cố, khiến mọi người có xu hướng trượt liên tục, hình thành thói quen sử dụng. Loại kích thích tần suất cao này không chỉ làm giảm khả năng chịu đựng của người dùng đối với nhiệm vụ dài hạn mà còn có thể làm suy yếu chức năng của các khu vực não như vỏ não trước trán, chịu trách nhiệm kiểm soát và tập trung.

Cốt lõi của cơ chế thưởng thuật toán nằm ở “gợi ý cá nhân hóa”. Nền tảng theo dõi mỗi tương tác của người dùng - thời gian lưu lại, tỷ lệ hoàn thành, lượt thích, chia sẻ - và từ đó liên tục tối ưu hóa nội dung gợi ý. Cơ chế này cực kỳ hiệu quả, nội dung mà người dùng xem ngày càng phù hợp với sở thích của họ, dẫn đến hiện tượng “không thể dừng lại”. Đây không phải là do ý chí của người dùng yếu kém, mà là kết quả tất yếu của thiết kế thuật toán.

Thiết kế cuộn vô hạn của video ngắn loại bỏ các điểm dừng tự nhiên. Truyền thông truyền thống (chẳng hạn như chương trình truyền hình hoặc phim) có một điểm bắt đầu và kết thúc rõ ràng, nhưng nền tảng video ngắn áp dụng thiết kế cuộn vô hạn (Infinite Scroll), video tiếp theo tự động phát, không có bất kỳ dấu hiệu dừng nào. Thiết kế này cố ý lách qua quyết định lý trí của người dùng, khiến “xem thêm một cái” trở thành hành vi tự động.

Sức khỏe tâm lý cảnh báo đỏ, lo âu và căng thẳng bị ảnh hưởng nhiều nhất

Trong 61 nghiên cứu về mối quan hệ giữa video ngắn và sức khỏe tâm thần, kết quả tổng thể cho thấy có mối liên hệ tiêu cực từ nhẹ đến vừa giữa hai yếu tố này (r = -0.21). Đặc biệt, lo âu (r = -0.33) và stress (r = -0.34) thể hiện rõ nhất, triệu chứng trầm cảm và cảm giác cô đơn cũng xuất hiện mối tương quan tiêu cực yếu.

Không chỉ vậy, nếu thời gian sử dụng nền tảng video ngắn được tập trung vào trước khi đi ngủ, nó cũng có thể làm rối loạn sự tiết melatonin, ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ, và làm suy yếu khả năng điều tiết tâm lý. Sự tiếp xúc với ánh sáng xanh là một yếu tố, nhưng quan trọng hơn là tính kích thích của nội dung. Nhịp độ nhanh và sự thay đổi cảm xúc của video ngắn sẽ khiến não bộ giữ trạng thái hưng phấn, khó khăn trong việc vào trạng thái thư giãn và chuẩn bị cho giấc ngủ.

Thật bất ngờ, việc sử dụng video ngắn không có mối liên hệ đáng kể với lòng tự trọng hoặc hình ảnh cơ thể. Các nhà nghiên cứu suy đoán rằng điều này có thể liên quan đến sự gia tăng nội dung đa dạng và hình ảnh cơ thể tích cực trên nền tảng, khác với các phương tiện truyền thông xã hội trong quá khứ nhấn mạnh vào việc so sánh ngoại hình. Trong tương lai, cần phân biệt thêm các loại nội dung khác nhau để làm rõ những kết quả không nhất quán này.

Tuổi tác không phải là yếu tố quyết định, cả thanh thiếu niên và người lớn đều bị ảnh hưởng

Cần lưu ý rằng nghiên cứu cho thấy tuổi tác không có tác động điều chỉnh đáng kể đối với mối quan hệ giữa việc sử dụng video ngắn và sức khỏe. Nói cách khác, bất kể là thanh thiếu niên hay người lớn, việc sử dụng quá mức video ngắn có thể gây ra những tác động tiêu cực tương tự. Điều này hơi khác với quan niệm cho rằng thanh thiếu niên dễ bị ảnh hưởng hơn bởi mạng xã hội, và cũng cho thấy “sự hấp dẫn phổ quát” trong thiết kế nền tảng video ngắn có thể hoạt động trên nhiều độ tuổi.

Nghiên cứu thêm cho thấy, chỉ số đo lường “nghiện video ngắn” có mối liên hệ mạnh nhất với sức khỏe tâm lý và nhận thức, trong khi các nghiên cứu chỉ dựa vào thời gian sử dụng hoặc tần suất sử dụng làm cơ sở đánh giá có mối liên hệ tương đối yếu hơn. Điều này cho thấy, xu hướng nghiện (như mất kiểm soát, không thể ngừng sử dụng) phản ánh tốt hơn những rủi ro sức khỏe tiềm ẩn so với chỉ đơn thuần là thời gian sử dụng. Hơn nữa, “người dùng nền tảng đa dạng” (sử dụng nhiều nền tảng video ngắn cùng lúc) cho thấy mối liên hệ tiêu cực mạnh hơn so với người dùng chỉ sử dụng TikTok, cho thấy việc tích lũy sử dụng trên nhiều nền tảng có thể làm gia tăng ảnh hưởng đến sức khỏe.